Het kan hem opeens overvallen: dat geweldige gevoel van het leven doorzien en alles begrijpen. Weten dat de wereld klopt. Tonny van den Berg (31) noemt die sporadische momenten ‘seconden van glas’. Ze zijn hem dierbaar, omdat ze rust brengen. Rust en overgave aan het leven zoals het is. Maar net als glas zijn ook die waardevolle seconden breekbaar. Door de intensiteit van zijn gedachten knallen ze – poeff – zomaar weer uit elkaar. En dan gaat de zoektocht voort.
Ja, hij is een zoeker. Een alleenwonende dertiger die voortdurend geprikkeld wordt door het leven en die de wereld bij zich laat binnenkomen. Letterlijk zelfs, want de voordeur staat open als ik bij zijn appartement aankom. Een kratje met lege bierflesjes houdt de deur stevig tegen de muur geklemd, terwijl de wind met me mee naar binnen waait. Uitgestalde sneakers in de gang wijzen de weg en via een bureau vol apparatuur bereik ik een lichte woonkamer die uitkijkt op het water. Terwijl de gastheer in de open keuken een glas kraanwater voor me tapt en koffie inschenkt voor zichzelf, zie ik een aquarium met vissen staan. Hun wereld is afgebakend en overzichtelijk, terwijl Tonny zelf juist van ruimte blijkt te houden. Hij dwaalt regelmatig door de natuur, gaat soms spontaan op verkenningstocht naar Europese steden en verdiept zich graag in sterren en planeten.
Tijdens de lockdown in het voorjaar werd de wereld van Tonny een stuk kleiner. Zijn appartement voelde als een aquarium. Doelloos rondzwemmen in een zee van tijd. Zijn werk bij de kwaliteitsdienst van een snoepfabriek lag wekenlang stil en het viel hem zwaar te wachten tot hij eindelijk weer aan de slag kon. “Ik miste de structuur van het werk”, vertelt hij, het koffiekopje ronddraaiend in zijn handen. “Voor je het weet verschuift het ritme. Later naar bed en later opstaan. Ik vermaakte me wel met mijn muziek, de astronomie en het internet, maar zo’n periode thuis moet niet te lang duren. Na een werkdag ploft het toch lekkerder op de bank dan wanneer je daar de hele dag al zit. Helemaal als het sociale leven ook wegvalt. Ik miste het vanzelfsprekende van feestjes en festivals. Vooral met mooi weer krijg je toch zin om leuke dingen te doen met vrienden.”
‘Nu vind ik dat verwerpelijk’
Er was een tijd dat ‘leuke dingen doen met vrienden’ voor Tonny iets heel anders betekende dan nu. Dat was de periode waarin hij hakenkruizen op schoolbankjes en in zijn eigen armen kraste. Een tijd waarin hij een extremistische tunnelvisie ontwikkelde en daar soms ook met geweld naar handelde. Hij loopt niet weg voor die fase in zijn leven en praat er met zelfcompassie over, maar is tegenwoordig bewust terughoudend in wat en wanneer hij dingen deelt over zijn verleden. In 2016 werkte hij mee aan een artikel* in de Volkskrant, naar aanleiding van zijn ontmoeting met een ex-jihadist. “Voor mij was dat interview belangrijk, om te laten zien hoe extremisme in de samenleving kan ontstaan. Maar dat ene artikel zegt genoeg. Ik merk dat ik niet steeds bij die tijd in mijn leven wil blijven steken. Ja, ik voelde ooit zendingsdrang over racistisch gedachtegoed, maar nu vind ik dat verwerpelijk. Ik wil die periode loslaten.”
Toch heeft dat deel van zijn leven ook in goede zin invloed gehad op de mens die hij nu is. Zijn denkwijze en ervaringen van destijds zijn omgevormd tot een positieve tegenkracht. Een opvallend ijkpunt was enkele jaren geleden, toen hij aanwezig was bij een informatieavond over een nieuw asielzoekerscentrum in zijn woonplaats Dokkum. “De spanning was om te snijden. Mensen maakten zich zorgen om hun veiligheid: hoe komt het met onze spullen, onze dochters en ons gemoedelijke leven? Maar het brandde mij in, want hoe zat het dan met de veiligheid van de mensen die in dit AZC gingen wonen? Ik ging staan en vroeg me hardop af: ‘Wie beschermt deze vluchtelingen tegen alle vooroordelen en nare reacties?’ En ik vertelde hoe ik vroeger deze mensen verafschuwde, terwijl ik ze niet eens kende. Dat ik destijds AZC-bewoners lastigviel en zelf de terreur veroorzaakte waar ik hen van betichtte.”
‘Ik móest me uitspreken’
“Het was goed dat burgers die avond hun zorgen uitten, het is belangrijk dat die bespreekbaar zijn”, vindt Tonny. “Maar ik wilde ook de andere kant laten zien. Vluchtelingen zijn een makkelijk doelwit om angsten, boosheid of frustratie op te projecteren. Jarenlang geloofde ik zelf allerlei lariekoek over deze mensen, terwijl dat nergens op was gebaseerd. Daarom wilde ik mijn stem laten horen die avond. Van binnenuit móest ik me die avond uitspreken en het opnemen voor onschuldige mensen die bij voorbaat al schuld toegeschoven krijgen. En toen ik dat deed, viel de zaal stil. Wat mijn bijdrage precies teweeg heeft gebracht bij de aanwezige inwoners weet ik niet. Het belangrijkste was dat juist ík die vragen stelde. Hardop, te midden van mijn stadgenoten.”
Wat dreef hem tot dit markante moment? Welke inzichten gingen eraan vooraf? “Die avond was het vooral nog woede over hoe lang ik mezelf voor de gek had gehouden. Want het heeft best lang geduurd voordat ik uit de rechtsextremistische tunnel durfde te stappen. Ik geloofde alle bullshitverhalen over buitenlanders en ging die verhalen ook spuien naar iedereen in mijn omgeving. Maar omdat ik geen feiten had, lukte het me nauwelijks om anderen te overtuigen. Vanuit mijn zendingsdrang besloot ik beter te leren argumenteren. Ik verdiepte me via internet, op zoek naar stevige onderbouwing. De grap is dat ik daardoor juist steeds vaker stuitte op feiten die mijn gedachtegang onderuit haalden. Eerst wilde ik daar niet aan; want het is moeilijk om zonder gezichtsverlies toe te geven dat je misschien geen gelijk hebt. Maar onbewust drong langzaam tot me door dat ik me al jaren baseerde op vooroordelen.”
‘Down the rabbit hole’
“De echte omslag kwam in een periode dat ik veel zekerheden kwijtraakte, waaronder mijn baan en inkomen. Die kwetsbare positie zorgde ervoor dat ik antwoorden ging zoeken op het hoe en waarom. Een zoektocht die me down the rabbit hole liet gaat. Door de tegenspraak en andere denkbeelden die ik online tegenkwam, raakte ik in verwarring. Helemaal toen iemand me op de documentaire Zeitgeist wees. Kon het zijn dat al mijn aannames over de maatschappij niet klopten? Zat ik in hetzelfde schuitje als de mensen die ik eerder verguisde? Alles stond op z’n kop, ik was er ziek van. Ik was op zoek gegaan naar grip, maar raakte mezelf kwijt. Het was alsof opeens een grote blinddoek afging en tegelijk de bodem onder mijn voeten wegzonk. Er was angst, paniek en totale ontreddering. Tot ik op de diepste bodem kwam, daar waar vragen op hun plek vallen en zelfkennis ontstaat. Vanaf dat punt ging ik ontdekken wie ik eigenlijk ben, als mens. Zelfreflectie – met hier en daar een zetje van anderen – heeft me geholpen om mijn radicale ideeën los te laten en opener in de wereld te staan.”
“Die ontdekkingsreis bestond uit veel vallen en weer opstaan. In het begin sloeg ik door naar de andere kant, werd ik een linkse boomknuffelaar. Dat klinkt vriendelijk, maar ik ging wel weer in termen van wij-zij denken. Blijkbaar neig ik naar extremen. Als ik ergens door gegrepen ben, dan stort ik me er helemaal in. Dat geldt voor hobby’s, maar zeker voor mijn maatschappijkritische fascinatie. Mijn grote uitdaging is daarin balans te vinden en het wat meer bij mezelf te houden. Internet is grenzeloos, ik zuig het allemaal op als een spons en voor ik het weet word ik meegezogen in allerlei bubbels. Op die momenten is het goed om me in mijn eigen kleine bubbel terug te trekken. Me af te sluiten voor alle online prikkels en in het moment zelf leven, door iets te doen waar ik blij van word. Muziek maken helpt, maar de natuur in gaan is nog beter. Frisse lucht inademen, de wind voelen, de vogels zien en me verwonderen over het leven op aarde.”
‘Overgave aan het mysterie’
Vanuit zijn verwondering is Tonny zich gaan verdiepen in astronomie en het mysterie van het heelal. De wil om te onderzoeken en te weten hoort bij hem, al ontdekt hij ook de kunst van overgave aan het mysterie dat hem zo bezighoudt. “Heel soms lukt me dat. Dan ervaar ik die seconden van glas. Het zijn momenten van helder inzicht waarin je alles doorziet en weet dat alles is zoals het moet zijn. Vroeger dacht ik alles te weten, nu besef ik hoe weinig we weten. Soms ontploft mijn hoofd bijna, zo graag wil ik alles vatten. Toch ben ik een stuk luchtiger geworden. In plaats van me vast te grijpen aan extreme ideologieën, benader ik het leven meer filosofisch. Het gaat erom mensen en situaties open te bevragen, inclusief mezelf. Ik kan me nog steeds druk maken om wat er allemaal gaande is in de maatschappij, maar ik ben kritisch zonder meteen met een vinger te wijzen of in hokjes te denken. Steeds vaker denk ik: verbaas u niet, verwonder u slechts.”
“Ik heb geleerd te accepteren dat er op veel vragen geen antwoord bestaat. En dát besef is het allermooiste antwoord dat je kunt krijgen. Toch laat de vraag over de zin van het leven me geen dag los, omdat het de meest intrigerende vraag ooit is. En eigenlijk is de zin niet zo heel moeilijk te begrijpen, alleen is het antwoord net zo veranderlijk als het weer. Je bent je eigen hemel en je eigen hel. Ik heb hoge pieken en diepe dalen nodig gehad om te komen waar ik nu sta. Niets om me voor te schamen. De zin van het leven is om het onbekende op me af te laten komen en de situatie in het huidige moment te accepteren zoals het is. Wat het ook brengt – van onzekerheid, angst, verdriet of pijn tot liefde en inzicht – ik laat het over me heen komen en één worden met mezelf, want wie ben ik zonder mijn eigen unieke levenservaringen?”
Fotografie: Laurens Aaij
*Het artikel waar Tonny op doelt, is alleen voor Volkskrant abonnees nog online te lezen: ‘Ex-neonazi en ex-jihadist zoeken samen de nuance’. Na afloop van het gesprek blikken beide jongens terug in dit gratis toegankelijke YouTube filmpje.