Waarom doen we wat we doen? Kijken naar jezelf – op een dieper niveau – en daarover filosoferen is voor Ton Aartsen (67) de essentie van het leven. De moed om zichzelf als mens te onderzoeken, bracht hem innerlijke balans en een persoonlijk kunstoeuvre dat zijn introspectieve blik weerspiegelt.
Aan de muur van zijn atelier hangen prachtige didgeridoos. Ton maakt ze zelf en bespeelt ze ook; een aanvullende creatieve uiting naast het ‘platte werk’ dat hij maakt. Het verkennen van nieuwe disciplines is typerend voor de autodidact, die ooit begon met fotografie en altijd blijft experimenteren. “Dat gebeurt als vanzelf, omdat ik heb ontdekt dat de kunst me helpt het onbewuste bewust te maken. Het werk zelf is louter een uiting van het creatieve proces dat daaraan vooraf gaat. En dat proces: dáár komt moed bij kijken.”
‘Zij hield me een spiegel voor’
Als zoon van een Indonesische vader en Nederlandse moeder worstelde Ton lange tijd met een dubbele culturele identiteit. Zoals dat gaat, hadden zijn familiegeschiedenis en jeugd invloed op de volwassen man die hij werd. Maar Ton keek ook naar zichzelf en zijn eigen rol. “Mede dankzij mijn levenspartner”, zegt hij. “Want zij hield me een spiegel voor. Ruzies, problemen, angsten: het waren allemaal uitnodigingen om mijn eigen patronen onder de loep te nemen. Fascinerend vond ik het, om te ontdekken hoe ik in elkaar zit, maar soms ook confronterend.”
Zelfreflectie vraagt moed. Al is volgens Ton ook een bepaalde mate van geestelijke bagage en balans nodig. “Teveel angst slaat lam, teveel nonchalance ook. Je hebt triggers nodig om uit je comfortzone te komen, maar ook weer niet zoveel dat het je onderuithaalt. Ik begon mijn loopbaan als hulpverlener in de psychiatrie en zag daar hoe kwetsbaar we zijn als mens. Net als tere plantjes hebben we licht en water nodig om te groeien. Krijgen we langdurig te veel of te weinig, dan hebben we het moeilijk. Soms veren mensen weer op, anderen raken voorgoed beschadigd. Dan is er geen kracht meer om moedig te zijn.”
‘Vechten, vluchten, of…’
Ook buiten de psychiatrie – in zijn eigen omgeving en in het nieuws – ziet Ton regelmatig wat er kan gebeuren als de moed ontbreekt. “Van agressie tot depressie: ik zie dat als uitingen van disbalans in het leven. Veel mensen vechten of vluchten, terwijl de ware moed schuilt in zelfonderzoek. Of je dat nu met of zonder professionele hulp doet: de uitdaging is te ontdekken wat jij nodig hebt. Voor mij bleek kunst de ultieme manier om mezelf te leren kennen en hanteren. In plaats van gevoelens weg te stoppen, ging ik ze intensief onderzoeken en dat proces bleek de motor van mijn creativiteit en kunst. Terwijl die creatieve processen omgekeerd ook bijdragen aan mijn persoonlijke ontwikkeling als mens. Een mooie wisselwerking.”
Als hij terugkijkt op zijn zelfontwikkeling, realiseert Ton zich dat hij steeds minder moed nodig heeft. “De eerste stappen vragen de meeste moed, maar juist door die stappen te zetten, konden angsten plaatsmaken voor vertrouwen. Waar ik vroeger moed nodig had om iets van mezelf te tonen, dóe ik het nu gewoon: dit ben ik. In creatieve zin durf ik mezelf steeds opnieuw uit te vinden, omdat er harmonie is in mijn zijn. Die psychologische balans is het beste waar de moed me gebracht heeft in het leven. En de intrinsieke motivatie tot zelfonderzoek blijft: wat houdt me bezig, wat raakt mij en waarom? Dat leidt keer op keer tot een creatief proces en nieuwe kunst.”
‘Kunst is een kans om over jezelf te leren’
Het bijzondere van kunst is volgens Ton dat het voor iedereen van betekenis kan zijn. “Het werkt voor de makers én voor de toeschouwers. Want vanuit jezelf kijken naar kunst en eerlijk onderzoeken wat het met je doet, vraagt misschien wel net zo veel moed als zelf iets creëren en tonen”, denkt Ton. “Kunst is een kans om over jezelf te leren. Wat roept het op? En hoe komt dat? Kunst begrijpen is geen voorwaarde. Soms word je het meest geraakt door iets wat je (nog) niet begrijpt en juist dát nodigt uit tot zelfonderzoek. Interessante kunst staat voor mij daarom los van techniek. Het gaat erom dat kunst een diepe verbinding met menselijke emoties mogelijk maakt.”
Ton is tegenwoordig ook begeleider in de creatieve processen van anderen. Hij bemoedigt zijn cursisten om te onderzoeken wat er in hen leeft. “Ons gevoelsleven is een diepe bron van creativiteit. Liever werk ik vanuit emoties en bewustwording, dan op basis van intellectuele ideeën of technische vaardigheden. Dat zijn hooguit middelen die helpen om je gevoelens tot expressie te brengen, in welke discipline dan ook. Wat ons bezighoudt en waarin we vastzitten als mens, dát is voor mij de leidraad van het creatieve proces. Wie de moed heeft om innerlijke obstakels op te ruimen, zal merken dat de yin en yang beter gaan stromen en in balans komen. En als dat proces kunst oplevert, dan vertel je daarmee jouw verhaal, waar anderen zich weer aan kunnen spiegelen.”
NB: Ton wist tijdens dit interview nog niet wat er boven zijn hoofd hing: hij kreeg de progressieve spierziekte ALS en we spraken elkaar maanden na de diagnose opnieuw. In het artikel over zijn circle of life vertelt Ton over zijn moed deze ziekte te dragen en om te gaan met zijn naderende dood.